Meandering gently from Germany

Gearóid Ó Colmáin talks about the Danube.

Meandering gently from Germany’s Black Forest, the Danube is Europe’s second longest river. It is formed from two smaller rivers- the Brigach and the Breg. It spans a distance of some 2850 km, and passes through several Central and Eastern European capitals before it comes to rest in the Black Sea. In ancient times, the Danube marked the frontier between the Roman Empire and the Teutonic regions of Europe. Today it passes through Austra, Germany, Slovakia, Serbia, Bulgaria, Bosnia and Herzegovina, Croatia, Ukraine, Czech Republic, Slovenia, Moldova, Switzerland,Italy, Poland, Hungary and Albania. In most of these languages it is referred to Danubi or Dunav. But where does the word come from and what does it mean? If you go to Kerry on a bright summer’s day and look across the valley near ? you will set eyes upon a breathtaking sight. Two mountains standout from the landscape. They are known as Dá Cíoch D’anu- the two breasts of Anu. Anu is the celtic goddess of nature and fertility and is more often known as Danu. She is both mother goddess and river goddess and her people were known as the Tuatha Dé Danann. In the battle of Moytura ( Cath Maigh Tuireadh), the Tuatha Dé Danaan defeat the Fomórí ( modern Irish fo-mhuir meaning under the sea). This battle took place on the eve of Samhain and symbolized the defeat of darkness by the forces of light. A similar myth comes from India’s Vedic mythology. It is the struggle between the Adityas or the children of Aditi and the Danavas, the children of the Goddess Danu. In the Vedic myth, Danu is the antithesis of the celtic version, representing restraint and bondage rather than bounty and effusion. The battle is recounted in the Rig Veda where the God Indra is victorious over the Danavan God Vrtra.

The etymology of the word Danu seems to go back to the proto Indo-European ‘danoa’. The basic root ‘da’ connotes the semantics of giving. Latin and the Romance languages retain this root eg. Dar in Spanish, donner in French and dare in Italian all meaning ‘ to give’ the Irish ‘tabhairt’( to give) is likely to be derived from the same root. What interests me in all of this is the way in which the river Danube and its Celtic and Vedic origins symbolize the migratory nature of mankind. Irish, being the most westerly language of Europe, can find traces of itself as far east as India. Throughout human history people moved from one place to another, taking their stories and grafting them in new soil. What we describe as ‘our culture’ very often conceals extraneous influences. We are only beginning to understand the significance of our ancient monuments and sites. In Europe, it seems that migration has tended to be in a westerly direction. Therefore, if we want to understand Ireland and its heritage, we need to look east, perhaps by following Danu as she flows majestically into the black sea of our shared past

I spent all week lifting stones

The house of language: Gearóid Ó Colmáin talks about old cottages.

I spent all week lifting stones, uprooting briars and shifting rubble. It is hard and slow work which requires patience and dedication. I am renovating an old 17^th century cottage. The cottage belonged to my great great grandfather and has remained within the family for centuries. It was inhabited until 1976 by my grand aunt. During the eighties, its rotting thatch began to fall in and nature reclaimed that fragile human domicile. I even had to cut a big ivy-covered tree that was growing in the centre of the house. I am almost finished clearing it out now. However, there is still much to do; the walls will have to be dried and pointed with new mortar, the back wall rebuilt entirely, a new floor put in and some deep drainage in the outside. I think it was Frederich Nietzche who said that one’s language is one’s house. It is where we live, where we feel at home. I must admit I rather enjoy this type of work. As Shakespeare put it, ‘ the labour we delight in physics pain’. I enjoy the independence of working on my own, especially when the work involves wresting something from the ruins. The German word ‘Wiederholung’ expresses more emphatically that sense of pulling something back, reclaiming something almost lost or obliterated. If we stay with this metaphor of the house, then we can say that each stone is a word and the mortar is its grammar, that without which there would be no solid structure.( let’s ignore dry stone construction for the moment).

In this country, people who renovate old cottages are in the minority. Most people prefer to build according to their own designs. Besides, the infinite accumulation of commodities that is so pervasive in modern Irish life, would preclude any romantic notions of living in such a small space. Before I started this work I sought the advice of a few experts. As is the case with experts, they invariably disagree with one another. One expert told me to forget renovation, that it would end up costing me more that a new build. Another told me that it could be renovated without the astronomical cost. This reminds me of debates about minority languages. Many people believe that the Irish language is a lost cause, a ruined house best forgotten, consigned to history or just bulldozed away. Others, including myself, see it differently. I see it as work in progress; it was never quite a ruin. Rather, a old cottage in need of repair and a new dash of whitewash to erase its shabby image and new windows to let in the light of modernity. It also needs to be divested of all that ivy of creed and political alliegance. Most importantly, it needs new inhabitants. Just like an ancient language, an old cottage can teach us much about life. There was a time when a house for most people signified shelter from the elements rather than a commodity to be bought and sold for a profit to facilitate the acquisition of more commodities. My grandfather, who had no Irish, used to refer to one of our fields as the ‘park yard’. After much reflection, my father later worked out its meaning. ‘Páirc’ is the Irish for field, and ‘ard’ means high. An páirc ard, the high field. My grandfather never questioned the meaning of the expression. It was one of the many phrases and words which were anglicized and distorted over time, losing their original meaning. However, it does show that an Ghaeilge was spoken in this little ‘tigín’(little house). After an absence of two or three centuries, it will be spoken there again. The future of a multicultural, multilingual society will depend on our ability to balance the particular with the universal, the old with the new. The new Ireland does not have to discard its heritage. Rather, through a continuous dialogue with the past, we will be able project with confidence and deeper understanding towards the ‘páirc ard’of the future.

Nicaearagua: cad is brí le bán dearg?

Nicaearagua: cad is brí le bán dearg?

Féachann Gearóid Ó Colmáin ar eachtraí i Nicearagua

Bhí siad le feiscint I ngach áit ar fud na tíre roimh olltoghcáin I Nicaearagua an mhí seo caite: bratacha bándearga a d’fhógair tosnú nua don tír fhírbhocht ainniseach. Tar éis bliainta faoi scáth réime nua-liobrálaí de Bolanos, tháinig an ‘Frente Sandinista de Liberatión Nataional’ nó na ‘Sandinistas’ mar a thugtar orthu, I gcumhacht arís. B’fhéidir nach bhfuil an fhuinneamh chéanna aige is a bhí fadó, b’fhéidir go bhfuil sé tar éis athsmaoineamh a dhéanamh ar a fhealsúnacht Marxach-Leinineach, ach tá Daniel Ortega ar ais le tacaíocht na ndaoine. Ach céard faoi ‘ la revolution roja’?, céard a chaillaíonn bán dearg? Is cinnte go bhfuil réabhlóid ag scaipeadh ar fud fad an Mheiriceá Theas, ach an bhfuil claochlú tar éis teacht ar na Sandinistas, nó an bhfuil an chomhartha bándearg stáitéis chliste chun athmhuintearas a cothú sa tír scaoilte le coimhlint stairiúil? Ní féidir a rá ag an bpointe seo, ach cosúil le cás sa Venezuela, ardaíonn ar ndóchas go ndéanfar na hathruithe tábhachtacha chun dul I ngleic leis an mbochtanas agus an mí-cobhsaíocht, constaic is mó do dhul chun cinn an Nicaearagua.

Ní féidir tuiscint chimsitheach a fháil ar chúrsaí Nicearagua gan í a chur i gcomhthéasc a shean-chomharsana, na Stáit Aontaithe. Ó tháinig trúpaí na Stáit Aontaithe go dtí Nicearagua i 1914 chun gréim a fháil ar achmhainn na tíre, bhí coimhlint idir gá na ndaoine i Nicearagua agus suim ghnóthach na mór-chomhlachtaí ó thuaigh. Ach tháinig fear réabhlóideach darb ainm Augusto César Sandino ar an stáitse pholaitiúil I 1927 agus lasraigh sé tine nach mhúchtaí aon fhréasúra go deo. Chuir sé ruaig ar na Stáit Aontaithe I 1933. Ach bunaíoch an ‘Guarda National’ míliste dílseach do Washington agus cuireadh Aastasion Somoza Garcia I gcumhacht. Ar dtús, bhí comhaontú go mbeadh cineál ‘triumvirate’ ann le Somoza, Sandino agus Sacasa, ach nuair a mharaíodh an ‘Garda Náisiúnta’ Sandino I 1934, ní raibh aon chonstaic i dtreo Somoza. Bhunaigh sé ríora a mhairfeadh go dtí 1979, ríora bunaithe ar ghadaíocht, lofacht, agus dúshaothrú na ndaoine. Cuireadh cosc ar shaoirse chainte agus choinnigh Somoza agus an Garda Náisiúnta gréim láidir ar achmhainne na tíre. Bhí an ríora de Somoza chomh raidhsúil , bhí suas le 20 ceatadán d’achmhainn na Nicearagua I seilbh dá mhac Somoza Dabayle sna seachtaidí. Lean na Stáit Aontaithe ag íoc na millúin dollar don chlann Somoza ionas go mbéidís toillteanneach de pholasaí gnó meiricáneach sa cheantar. Rinne comhlacht mheiricáneach darb ainm ‘ Nicaraguan Longleaf Pine Company’ fásach as oirthear na tíre, agus bhí ar na feirmeoirí an talamh a fhágáil agus talamh a lorg dóibh féin san fhorais. Thóg ‘Ranchers’ an talamh agus sna seachtaidí bhí Nicearagua an soláthróir is mó de mhairteoil do na Stáit Aontaithe. Agus bhí na ‘Estados Unidos an t-onnmhaireoir is mó de ‘pesticide’do Nicearagua.DDT, endrin, diredrin agus lindane, substaintí a nach raibh ceadaithe sna Stáit Aontaithe, scaipeadh iad ar fud fad Nicearagua.

Ach mhair spiorad Sandinista. Nuair a thárla crith talún I Manauga I 1977, d’eirigh an phobal I gcoinne Somoza mar gheall ar a ghadaíocht den airgid a fuair an tír on gcumann idirnáisiúnta. Fuair na Sandinistas tacaíocht ón Aontas Soivéadeach agus Cuba. D’éirigh sáinn na tíre I bhfad níos meas le teacht I gcumhacht de Ronald Reagan I 1980. Cabhraigh sé na ‘Contras’ le gunnaí agus airgead. Rinneadh ainghníomhaí mhillteanacha dá bharr. Le teacht ar ais Ortega, tá comhartha suntasach á taispeáint do Washinton. Beidh sé suimúil a fháil amach cé chomh rathúil is a bheidh siad ina n-iarrachtaí cothrom na féine a chur I bhfeidhm. An bhfuil muid chun réabhlóid bándearg a fheiscint seachas dearg? Agus céard a chaillóidh sé sin?

Gluais

le feiscint i ngach áit- to be seen in every place

d’fhógair sé- he announced

faoi scáth – under the shadow.

Cumhacht- power

Athsmaoineamh- rethink

Fealsúnacht- philosophy

céard a chaillaíonn –what does it mean

réabhlóid ag scaipeadh- to spread revolution

tacaíocht na ndaoine- support of the people

athmhuintearas- reconciliation

scaoilte le coimhlint stairiúil- split with historical conflict

ardaíonn ar ndóchas- our hope rises

dul i ngleic- grapple with

constaic is mó – the biggest obstacle

achmhainn na tíre – the resources of the country

mór-chomhlachtaí- the big companies

míliste dílseach- loyal militia

ríora bunaithe ar ghadaíocht, lofacht, agus dúshaothrú na ndaoine- dynasty based on theft, corruption and exploitation of the people

crith talún – earth quake

comhartha suntasach – major symbol

rathúil- successful

cothrom na féine- equality.

Scaoiligí bhur gcriosanna, fáilte roimh Defastena Kunst Republik!

Scaoiligí bhur gcriosanna, fáilte roimh Defastena Kunst Republik!

Life acquires a meaning then and only then when the soul enters the possibility of new art- David Burliuk.

Cén sólás a fhaighimid sna laethanta gruama seo, sa tsochaí neamhchiallmhar, fhilistíneach? Cén inspioráid, cén fuinneamh folaigh is féidir linn a tharraingt as an snámhraic agus muirchur íomhánna a chuirtear os ár gcomhair? Cad é an baraiméadar is cuí chun an Zeitgeist a mheá? Is stair na ngluaiseachtaí í stair ealaíne an fichiú haois. Ó fhoilsigh Kasimir Malevitch a fhorógra i 1912 ag seoladh gluaiseacht nua darbh ainm ‘Ardcheannasachas’(Suprematism) ina gceilfí domhan gan chuspóir, ‘die gegenstandlose welt’ mar a thug sé air, bhí níos mó smaointeachais fhealsúnaigh ag baint le haestéitic ná riamh roimhe sin. An rud is tábhachtaí a bhaineann leis an treoir fhísiúil nua seo, na nithe a chruthú seachas rudaí aitheanta ar bhonn laethúil a léiriú. Spreag na healaíontóirí nua sinn dul ag spaisteoireacht sa phictiúr gan ceisteanna a ardú faoin mbrí nó faoin smaoineamh bunúsach a bheas taobh thiar de. Bhíothas á lorg taithí aestéiticúil ghlan cosúil le ceol. Do Wasily Kandinsky bhí coinníollachas an cheoil axíomach dá thionscnamh ealaíonta. Thug sé ainmneacha ceolmhara ar a phictiúir mar ‘ceapadóireacht’ agus ‘cumadóireacht’ agus mar sin de. Scríobh sé leabhar chomh maith darb ainm ‘Uber Das Geistliche In Der Kunst’ ina léirigh sé an aestéitic nua. Leag Paul Klee béim ar thábhacht na healaíne neamhurchóidí, soineantacht na leanaí ina chuid saothar. Le chéile, d’fhógair na healaíontóirí siúd ré nua aestéiticúil a mhairfeadh mutatis mutandi go dtí an lá atá inniu ann.

Tar éis an iliomad gluaiseachtaí ealaíonta, d’fhéadfaí a áiteamh, b’fhéidir, nach bhfuil mórán bealaí fágtha dúinn a bheith réabhlóideach nó nuálach inár gcúid iarrachtaí ealaíonta. Cén cineál ealaíne atá fóirsteanach don epoch seo? Lean formhór na ngluaiseachtaí i dtreo teibíochta agus insealbhaithe ó 1945 go dtí an lá atá inniu ann le eispriseanachas teibí (abstract expressionism), ealaín theibí go healaín choincheapúil, ealaín pop agus ealíon ghníomhach. Baineann formhór na ngluaiseachtaí siúd le Mór-Roinn na hEorpa, áfach. Seachas ‘the wild stag group’ ní raibh mórán fealsúnachta nuálaí ag teacht as Éirinn. Ach b’fhéidir go bhfuil sin ag athrú faoi láthair, b’fhéidir go bhfuil ár nóiméad stairiúil tar éis teacht sa deireadh.

Tá gluaiseacht nua d’ealaíontóirí ag obair go díograiseach i mBaile Átha Cliath faoi láthair darb anim ‘Defastenists’. Chuardaigh mé De Bhaldraithe le haghaidh istriúcháin chuí don téarma sin, ach níor éirigh liom. Ba chóir nuafhocal eile a chruthú i nGaeilge. Tá cosúlachtaí idir na defastenists agus gluaiseachtaí eile mar Cobra agus Futurismo, agus go háirithe Dada. Tá Kurt Schwitters an-tábhachtach do Gary Farrelly agus Ben Mullin, a bhunaigh an ghluaiseacht seo nuair a phléigh siad a dtreoracha ealaíonta i mí na Samhna 2002. Is í an fhealsúnacht taobh thiar de ná crios a scaoileadh go meafarach agus saoirse a ligean d’fheitisí agus do ghnáthsheilbh. Tá siad ag iarradh an intinn a scaoileadh ó na hualaí amaideacha a chuirtear ar dhaoine sa tsochaí chomhaimseartha. Tá siad tar éis bonneagar riaracháin a chruthú chomh maith le Cabaret agus imeachtaí éagsúla. Ghlac Farrelly an teideal Kunstfuhrer agus bhunaigh siad an DKR, Defastenist Kunst Republik. Anois, tá ‘ambasáidí’ thar lear chomh maith le Cristoph Kronke i mBeirlín. I mí Feabhra 2005, bhí taispeántas acu i Prenzlaurberg i mBeirlín agus bhí taispeántas de shaothair Gary Farrelly i mBarra an Teampaill dar teideal ‘Saddam International Airport’. Tá saothar Farrelly lán de thagairtí a bhaineann le haerphoirt agus córas iompair, metro agus eitleáin. Feidhmíonn an córas iompair mar leitmotif agus meafar de shaoirse agus d’fhéidearthachtaí. Ar bhealach, d’fhéadfaí a rá go bhfuil meascán de smaointe ó ghrúpaí ealaíonta éagsúla san fichiú haois anseo. Cineál ‘Remodernism’ no athnuálachas atá i gceist. Cruthaíonn sé pictiúir i bhfoirm mapaí sous-talamhaí, cineál taipéisí a chéiliúrann an nua-aois ina ngluaiseann daoine fud fad an domhain. Tá macallaí de Futurismo anseo, de Boccioni agus Depero, agus d’ealaíontóirí de Cobra, b’fhéidir Pierre Alechinski. Is léir go bhfuil gnáthsheilbh theangeolaíoch ag Farrelly. Cruthaíonn sé ainmneacha coimhthíocha dá stáisiúin samhalta i roinnt pictiúr atá suimiúil mar gheall ar a fhuaim. Ach cruthaíonn siad fadbhanna aestéiticiúla freisin sa chaoi go gcuardaíonn tú brí éigin nuair a léann tú iad nach bhfaigheann tú sa chomhthéacs nua. Dá bhrí sin, léiríonn siad teoiric de Wittgenstein go n-oibríonn focail mar threalamh san imeartas teanga, ‘Sprachspiel’ mar a thug sé air. Sa Defastenist Manifesto, léiríonn siad a ndóchas don todhchaí
‘The Detastenists see the current cultural apparatus, as being obsolete. The musea, the commercial galleries, the cynical critics and the dull minded curators: These are the cultural paralysis of the end of the last century. This is the turn of a new century, a time of excitement and vitality and bohemian fun are necessary to shape the aesthetic of the epoch. Defastenist artists, curators, periodicals, expositions, cabarets and enthusiasm shall be the light that revives excitement and energy to art and to life’

Is í an fhealsúnacht atá taobh thiar de ná crios a scaoileadh go meafarach agus saoirse a ligean do d’fheitisí agus do ghnáthsheilbh

Sílim go bhfuil mo dhearcadh féin beagáinín ró-dhubh agus donn chun aontú leis an mbunsmaoineamh dearfach sin. Ach, é sin ráite, táim báúil don tionscnamh seo sa chaoi a leagann sé amach treoir aestéiticúil chun dul i ngleic le castacht an Zeitgeist ina mairimid faoi láthair. Má theastaíonn uait breis eolais a fháil faoi na Defastenists, gabh chuig an suíomh Gréasáin seo: www.defastenism.4t.com.



Sólás - consolation
fuinneamh folaigh - latent spirit
snámhraic agus muirchur -flotsam and jetsam
íomhánna - images
smaointeachas fealsúnach - philosophical thinking
treoir fhísúil nua - new visual direction
taithí aestéiticúil ghlan - pure aesthetic experience
teibíocht agus insealbhú - abstraction and installation
gluaiseachtaí - movements
crios a scaoileadh go meafarach - unfasten a seatbelt metaphorically
gnáthsheilbh - obsession
go díograiseach - enthusiastically
samhalta - imagined
báúil - sympathetic
castacht - complexity

Cruthaíonn siad fásach agus tugann siad síocháin uirthi

Ní féidir na híomhánna uafásacha ón Liobáin a chonaiceamar le déanaí a léiriú. Cé go bhfuilimid cineál clóite le foréigean ar scála mór seo ó thosaigh an cogadh san Iaráic. Ní chuireann an t-uafás siúd isteach orainn faoi láthair sa chaoi chéanna os rud é go dtarlaíonn sé sin beagnach gach lá. Anois, ta cogaíocht ag leathnú fud fad an mhéain oirthir ón Liobáin go dtí an tSomáil. Ón bPacastáin go dtí an Indinéis agus ní léir go dtiocfaidh aon sos cogaidh nó réiteach cuimsitheach, polaitiúil choíche. Cogadh ollmhór buan atá i gceist anseo. Sna céadta bliain amach romhainn (más féidir a ghlacadh go mbeidh domhan ann!) beidh na scoláirí á maíomh gur thosaigh an Tríú Cogadh Domhanda le hionsaithe Mheán Fómhair 11 2001. An dáta deiridh? Doráite. Is cosúil go dtarlóidh tubaistí timpeallachta ollmhóra ar aon chaoi. Cuir sé sin san áireamh le cogaíocht ag leathnú agus ag éirí níos measa achan lá, gorta mór ag bagairt níos minicí san Afaric, agus galair mharfacha ag leathnú chomh maith, agus d’fhéadfá a áiteamh go bhfuilimid ag druidim le deireadh, b’fhéidir níos tapúla ná mar a shíleamar.

Religio peperit scelerosa atque impia facta’ cruthaíonn reiligiúin ainghníomhartha agus éachtaí neamhchráifeacha.

Ó bunaíodh stát Iosrael i 1948, tá an meán oirthir sáite i gcogaíocht. Ní raibh aon phlean riamh ag na cumhachtaí móra, na Stáit Aontaithe agus an Ríocht Aontaithe, conas a n-éireodh leo teacht ar réiteach leis na Palaistínigh agus coras dlíthiúil, cothrom a chur i bhfeidhm. Ba í an fhealsúnacht a bhí ann ná go raibh an talamh tuilte ag na Zionists de bharr gur dhúirt Yahwee (Dia thar a bheith foréigeanach agus cruálach, caithfear a admháil) go bhfuil sé de cheart ag na Giúdaigh an talamh a thógáil dóibh féin agus na h-áitritheoirí a bhrú amach. Níl mé ag iarraidh a rá nach raibh cás práinneach, éisceachtúil ag na Giúdaigh san Eoraip tar éis an Dara Cogadh Domhanda. Tá fulaingt na nGiúdach san Eoraip ar eolas ag beagnach gach duine. Ach ní chiallaíonn sé sin go bhfuil se de cheart acu an t-uafás agus an fhulaingt a chruthú do dhream neamhchiontach eile, feirmeoirí agus mangairí don chuid is mó a chaill talamh, dínit agus dóchas. Daoine gan chead taistil, gan stát, gan obair, gan sholáthar uisce fiú amháin. Cearta daonna bunúsacha a d’eascair as na hainghníomhartha a rinneadh sa Chéad agus sa Dara Cogadh Domhanda go háirithe i gcoinne na ndaoine siúd atá ag tacú le Fórsaí Slándála Iosrael ina chuid ionsaithe sa Liobáin anois.

Is cuimhin liom oíche éigin a chaith mé in árasán i mBeirlín. Bhí beirt Phalaistíneach ina gcónaí ann. Bhí fís bholscaireachta de Hamas acu agus bhí orm roinnt ionsaithe míleata i gcoinne saighdiúirí Iosrael a fhéachaint sula ndeachaigh mé. Le meangadh brodúil ach fiordholásach ag an am céanna, dúirt an garsún liom gurbh é sin comhthéacs a shaol sa Bhruach Thiar ó dúirt a athair leis i 1982 nuair a bhí sé ina leanbh go raibh sé ag dul chun na Liobáine le troid i gcoinne Iosrael. Bhí sé soiléir dom ar an mbealach abhaile an oíche sin nach raibh aon tuiscint cheart again san Eoraip ar sháinn na bPalaistíneach. Bhíos in ann an comhthéacs, teannasach, as cuimse a bhrúnn daoine chun ionsaithe féinbhásaithe a shamhlú don chéad uair.

Le himeacht gach lá is níos cosúla a éiríonn Uachtarán na Stát Aontaithe le Caligula fadó. Ó tháinig sé i gcumhacht, tá deireadh tagtha le cumhacht agus le tábhacht na Náisiún Aontaithe, le prionsabail an daonlathais agus cearta daonna. Níl aon dlí idirnáisúnta ann a thuilleadh. Is é Lex Americana an t-aon dlí atá i bhfeidhm. Sa Le Monde le déanaí dúirt Uachtarán na Fraince, Jacques Chirac, go raibh sé práinneach sos cogaidh a fháil, foireann taidhleoireachta a chur le chéile agus fórsa idirnáisiúnta a chur i bhfeidhm sa cheantar. Ach ardaíonn sé sin an cheist cen fáth nach féidir leis an Aontas Eorpach aon bhrú réadúil a chur ar na Stáit Aontaithe chun deireadh a chur lena ‘gcaidreamh speisialta’ le hIosrael agus an bealach taidhleoireachta a leanúint. Cen fáth nach bhfuil sé i gceist fórsaí na Náisiún Aontaithe a chur sa Stráice Gaza? Tá díothú rúnda ag leanúint ar aghaidh ansin faoi láthair chomh maith.

Ba ea Lucretius, an file a rinne an cur síos is fearr ar sháinn an duine daonna nuair a scríobh sé ‘Religio peperit scelerosa atque impia facta’ cruthaíonn reiligiúin ainghníomhartha agus éachtaí neamhchráifeacha. Léiríonn stair an domhain an fhiric shimplí sin. An rud is mó a léiríonn stair an domhain dúinn ná nach bhfoghlaimeoimid tada ó stair, go leanfaidh na hainghníomhartha ar aghaidh, go scriosfaimid réasún, agus go scriosfaimid ár dtimpeallacht. Ní mhairfidh an duine daonna go síoraí mar níl sé tuillte aige. Agus i gclapsholas ár marthana giorra crua, is é an t-aon dóchas atá againne ná easpa fulaingte, ach ní thagann sé sin ach sa deireadh. Bíonn súil ag gach éinne dul chuig an mbás le dínit, ach uaireanta, ag brath ar an áit a bhfuil cónaí ort, tagann an bás chugat in ainm fuilteach ‘an daonlathais’, ‘na saoirse’ agus ‘na síochána’. I bhfocail Tacitus, ‘cruthaíonn siad fásach agus tugann siad síocháin uirthi’.


Foréigean - violence
réiteach cuimsitheach - comprehensive settlement
cogaíocht - warfare
dlíthiúil - legal
cothrom -fair
práinneach - urgent
foireann taidhleoireachta - diplomatic team
teannasach - tense
ainghníomhartha - atrocities
Achoimre

The crisis in the Middle East leaves neither hope for the region nor for mankind in general. The prognosis is brutal, protracted warfare where the innocent must, as always, pay the ultimate price. The production of weapons of mass destruction running on drying up fossil fuels that are wrecking the planet, the concomitant spread of disease, poverty and natural disaster, and the flouting of international law belie any notions of human progress. Is this the beginning of the end?

Meabhraíocht réabhlóideach beo i gConemara!

Is annamh a ghlacann ealaíontóirí comhaimseartha páirt i ndíospóireachtaí tábhachtacha a bhaineann le stair na tíre nó a todhchaí sa chaoi réadúil gan débhríocht maidir lena bhfealsúnacht nó a ndearcadh polaitiúil. Bíonn daoine áirithe i ndomhan na healaíne ag maíomh nach bhfuil sé ceart ná cóir don ealaíontóir fís pholaitiúil a chur i bhfeidhm ina chuid saothar. Níl aon bhaint, dar leo, idir an ‘polis’ agus an ‘techne’(ealaín) má tá sé sin fíor is ‘politeicneoir’ nó ‘teicnopolitan’ é Caoimhghín Ó Croidheáin. Is í a fhealsúnacht siúd ná go bhfuil nasc doscartha idir an ealaíontóir agus an pobal.

Chun an dearcadh sin a thuiscint go cuimsitheach ba chóir caibidil a trí de Die Phaenomenologie des Geistes le Georg Frederich Hegel a léamh, áit a gcuireann sé síos ar an gcaidreamh inmheánach idir obair agus meabhraíocht sa chaoi is go gcruthaíonn obair marthain eachtrach d’intinn an duine dhaonna. Tríd an obair, an ealaín ársa a rinne an duine daonna riamh, fíoraímid ár meabhraíocht sa mhéid oibiachtúil ach i gcónaí ina measc bíonn meabhraíochtaí eile a ghníomhaíonn ar an domhan, nithe eile a bhfuilimid ag brath orthu chun ár n-eabhraíocht féin a fhíorú; tá an duine daonna doscartha ón tsochaí ina maireann sé. Tá an smaoineamh sin tugtha ón meafar domhain i saothar Hegel, ‘dialeictic an mháistir/ mogh’ ina dtroideann an máistir agus an mogh chun aithne shásúil a bhaint as a chéile. Faigheann an mogh an lámh in uachtar tríd an oibiachtúlacht a thagann as an obair. Faraor, níl an spás agam anseo chun an coincheap casta seo a mhíniú go héifeachtach. I gcúpla focal, is tríd an obair a fhuasclaímid ár bhféidearthachtaí mar ghníomhaithe sóisialacha. Ta sé i gceist ag Ó Croidheáin streachailt na haicme a phéinteáil ó dhearcadh an lucht oibre. Ní he léiriúchán polaitiúil ná polaitíocht an léiriúcháin atá i gceist anseo; ach meabhraíocht an lucht oibre, mar phríomhinneall stair an domhain, agus bunús éigeantach gach sochaí a chur i lár na híomhá, chun meanma a ghríosú agus meabhraíocht réabhlóideach a mhúscailt ionainn. D’eascair fealsúnacht Marx as an mbunsmaointeachas sin, agus is é sin bunchloch thionscnamh Uí Chroidheáin.

Ba ea Micheál Ó Foighil, stiúrthóir Choláiste Lurgan sa Spiddéal a d’iarr ar Chaoimhghín dhá phictiúr a chruthú ina léireofaí go soiléir an dushlán mór cultúrtha atá i ndán dúinn in Éirinn sa todhchaí. Sa bhliain chinniúnach seo, bhí sé tráthúil an nasc agus an chodarsnacht a fheiceáil idir an cinéal dúshláin a bhí ag ceannairí 1916, saoithe, filí agus gaeilgeoirí, a shamhlaigh tír bheo dhátheangach, agus an cineál dúshláin teangeolaíoch atá i ndán don chéad ghlúin eile, glúin ilghnéitheach, ilchultúrtha a mhaireann i gceann de na tíortha is rachmasaí ar domhan. Go deimhin, ardaíonn sé ceisteanna tromchúiseacha faoinár bhféiniúlacht.

Ón meid Gaeilge líofa a bhí á labhairt ag na daltaí sa Choláiste agus an clár teagaisc is cuimsithí dá bhfaca mé riamh, táim an-dóchasach faoi thodhchaí na Gaeilge. Is fear ilghnéitheach, oineachúil é Micheal Ó Foighil, ar éirigh leis níos mó ná 200,000 euro a bhailiú do Goal ina choláiste!
Éacht millteanach, mórchroíúil. Chun an seic a bhronnadh, thug sé cuireadh do Trevor Sargent, Ceannaire an Chomhaontais Ghlais. Gaeilgeoir an-ghíomhach é Trevor a eagraíonn ciorcal comhrá ina cheantar cónaithe i mBaile Brigín. Ina ráiteas ag an ócáid leag Sargent béim ar thábhacht an lipéid ‘Fair Trade’ agus ar fhealsúnacht an Chomhaontais Ghlais, ‘is í an fhealsúnacht atá ag an gComhaontas Glas ná a bheith ag smaoineamh go domhanda ach ag gníomhú go háitiúil. Tá cumhacht ag gach duine.
Deir daoine liomsa, is polaiteoir tusa, ní polaiteoir mise. Bhuel, ní chreidim é sin. Mar má tá cumhacht agat agus gur féidir leat an chumhacht sin a úsáid ar mhaithe le rud éigin, is polaiteoir tú - is polaiteoir gach duine’ a dúirt sé. Ag seoladh na bpictiúr, dúirt Sargeant leis na daltaí, ‘Tá Caoimhghín tar éis scéal a insint dúinn, agus dúshlán a thabhairt os ár gcomhair - an dúshlán a bhí ann i 1916 nuair a d’éirigh na ceannairí amach, bhí siad ag troid i gcoinne impireacht agus ar son na saoirse. In 2006, tá saoirse againn. Ach tá dúshlán fós againn agus is é sin dúshlán ár dteanga féin. Tá breis is 6 míle teanga fós á labhairt ar domhan agus chun teanga a choimeád beo tá gá le breis is 100 míle duine ag labhairt na teanga sin. De bharr go bhfuil cogadh ar siúl ag na mórteangacha, tá na mionteangacha ag fáil bháis. Dár le taighdeoirí in Ollscoil Indiana, ní bheidh ach 10 faoin gcéad de na teangacha atá beo faoi láthair, fós á labhairt 100 bliain amach anseo. Níl muidne sásta go dtarlódh sé sin don Ghaeilge. Sin an fáth go bhfuil sibhse an-tábhachtach.’

Mar a tharla, ba é Lá na Mara an lá sin agus bhí cártaí speisialta ag Trevor don ócáid. Bhí nóiméad suimiúil ann murach íorónta nuair a chuir sé cheist ar na daltaí an aturnae a ainmniú. Tomás Mac Piaras a bhí i gceist. Chuir Caoimhghín in iúl dó gur de bharr ainm gaelach a bheith ar a thrucailín gur cúisíodh fear i mBaile Átha Cliath, agus gurb é sin an t-aon chás a bhí ag Mac Piaras mar aturnae. Tá amhrán cáiliúil scríofa faoi sin darb ainm ‘An Trucailín Donn’ agus pléann Ó Croidheán an eachtra sin sa leabhar nua a scríobh sé mar thráchtas PhD dar teideal ‘ Language from below’ a fhoilseofar ar ball.
Gluais
ealaíontóirí comhaimseartha - contemporary artists
díospóireachtaí - debates
débhríocht - ambiguity
fealsúnacht - philosophy
dearcadh - attitude, perspective, outlook
ag maíomh - claiming, asserting, declaring
a chur i bhfeidhm- put into effect
nasc doscartha – inseperable link, connection
go cuimsitheach - comprehensively
caidreamh inmheánach - internal relation
meabhraíocht - consciousness
marthain eachtrach - external existence or being
nithe - beings

Trasna theorainn na teanga: Mirko Bonne

Tá an ghrian ag scoilteadh na gcloch nuair a shroicim amharclann an Project Arts. Tá cruinniú agam le fear beag cúthail ach fíorchairdúil atá tar éis taistil don chéad uair ó Éirinn chun léacht a thabhairt ag Féile na Scríbhneoirí, Baile Átha Cliath. Léacht a bhaineann lena aistriúchán ón nGaeilge. Is é an file iomráiteach ón nGearmáin é, Mirko Bonné. Cé nach bhfuil an t-ainm sin ro-aitheanta sa domhan sacs-Bhéarla, bhain sé clú agus cáil amach sa Ghéarmáin mar fhile liricí, mar úrscéalaí agus mar aistritheoir. Rugadh Mirko sa bhliain 1965 i dTegernsee i ndeisceart na Baváire, agus tá cónaí air faoi láthair i Hamburg. D’aistrigh sé saothair de chuid Keats, Yeats agus E.E Cummings. Tá trí chnuasach foilsithe aige, arb é Hibikus Code (2003) an ceann is deireanaí acu. Bhuaigh cnuasach leis duais na nuafhilí óga de chuid an Leonce-und-Lena Preis sa bhliain 2001. Bronnadh Duais Ernst Willner air ag comórtas Ingeborg Bachmann sa bhliain 2002 agus fuair sé duais speisialta do luathiarracht filíochta ag duaiseanna Ealaíne Bheirlín sa bhliain 2004. D’aistrigh Bonné roinnt dánta de chuid Nuala Ní Dhomhnaill i bhFéile Filíochta Bheirlín in 2004 ag ceardlann filíochta ag ar oibrigh filí Gaeilge, ina measc Micheal Davitt, Biddy Jenkinson, Gréagor Ó Dúill, Cathal Ó Searcaigh agus Gabriel Rosenstock i dteannta le filí Gearmáinise, ina measc siúd, Barbara Kohler, Dorothea Grunzweig, Monika Rinck, Maja Hadelap agus Armin Senser agus Mirko Bonné.

Inár suí i gcúinne deas comporach i gcaife i mBarra an Teampaill, fiafraím de faoi na caidrimh stairiúla cultúrtha idir Éirinn agus an Ghearmáin agus faoin gcineál dearcaidh a bhí ag na Gearmánaigh sa naoú haois déag maidir le hÉirinn agus a ndearcadh i láthair na huaire. ‘Sílim go raibh an-díograis ag na Gearmánaigh in Éirinn go dtí an fichiú haois déag le Heinrich Boll toisc go raibh Éire ina seantír chultúrtha, stairiúil. Ach bhí sé dothuigthe do na Géarmánaigh conas gur féidir le tír ar imeall na hEorpa a bheith faoi bhochtanas neamhthuillte. Bhí siad ag iarraidh fáil amach conas gur féidir le tír chomh neamspleách agus saibhir ó thaobh cultúir de, a bheith chomh bocht. Conas gur féidir sin a bheith fíor agus conas gur féidir é a leighis. Is dócha gur bhain cuid mhór dár suim le Meiriceá freisin. Nuair a smaoiníonn tú ar chomh tábhachtach is atá cúltúr na hÉireann do chultúr na Stát Aontaithe. Rud a chuireann iontas orm i gcónaí ná an fuaimniú anseo. Tá an fuaimniú anseo i bhfad níos cóngaraí don fhuaimniú Meiriceánach agus is dóigh liom gurb é an fuaimniú anseo bunús an fhuaimnithe thall. Agus sa lá atá inniu ann, tá Éire tar éis teacht go lár na hEorpa. Tá sí ar cheann de na tíortha is teicniúla agus is forbarthaí ar domhan. Tá na Gearmánaigh ar an eolas faoi seo agus tá roinnt cairde agam a bhfuil seal caite anseo acu ag obair. Rud eile atá tugtha faoi deara agam ná an neamhspleáchas (Eigenstándigkeit). Tá sé fíor-dhifriúil.’

Míním dó an chaoi a bhfuil tionchar na Gaeilge le cloisteáil ar ár gcanúint Bhéarla-Ibeirneach agus ansin pléimid litríocht na hÉireann. De bharr gur ‘Bloomsday’ atá ann, tá Joyce dosheachanta, agus sa bhliain seo Beckett, ar ndóigh. Tá Bonné den tuairim go bhfuil géarchéim de chineál in amharclann na Gearmáine faoi láthair. ‘Ní dóigh liom go bhfuil morán suime i Beckett sa Ghearmáin faoi láthair. Ach bhí sé tábhachtach dom féin i gcónaí. Tá amharclann na Gearmáine ag éirí níos brúidiúla, níos airde, agus níos gáifí an t-am ar fad. Ach tá sé gan chiall. Tá sí ag cailliúint teagmhála leis an domhan eachtrach. Faoi láthair tá borradh le feiceáil sna scannáin Ghearmáinise agus is dócha go bhfuil baint aige sin leis chomh maith. Tá géarchéim den chineál céanna ag tárlú sna liricí freisin. Feictear níos lú cnuasach filíochta á gcur i gcló. Tá sé deacair.’

Ag ól ár gcaife ar ár sáimhín só, pléimid mionphointí na n-aistriúchán a rinne sé ar Ní Dhomhnaill, mar aon le filíocht agus aistriúcháin Rosenstock, agus tosaímid ansin ag caint faoi na scríbhneoirí is tábhachtaí dó. Is iad siúd Georg Trakl agus Albert Camus. Aontaíonn sé liom nuair a luaim an phatuaire a bhraitheann tú sna chéad leathanaigh den urscéal L’Étranger de Camus. Fiafraím de an dóigh leis go bhfuil tionchar ag Camus ar a chuid scríbhneoireachta féin - ‘Tá cinnte. Is breá liom an chéadfacht. Tá L’Étranger ina shaothar máistriúil cé go bhfuil an chéad leath níos láidre ná an dara leath. Is ea La Peste an leabhar de chuid Camus is fearr liom.’
Nuair a fhiafraím de faoin údar is tábhachtaí dó i litríocht na hÉireann, mothaím amhail is go bhfuil anam Uí Sheoighe féin i láthair ár gcomhrá an Bloomsday álainn seo.
‘Joyce gan amhras. Chuaigh Dubliners go mór i bhfeidhm orm. Tá gach líne lán de bhrí agus tá an reacaireacht foirfe. Ní féidir leat é a shárú mar chnuasach gearrscéalta.’
An dóigh leis go bhfuil Baile Átha Cliath mar phríomhchathair litríochta na hEorpa? ‘Nílim cinnte faoi sin. Ach an t-aon rud atá soiléir dom ná go bhfuil fílíocht áirithe ag baint leis an gcathair seo. Ach sílim go dtagann sé sin as na daoine. Ní fhaca mé a leithéid de chairdiúlacht agus de mhuintearas riamh.’
Is cinnte go bhfuil cluas iontach ag Bonné do ghnáthchaint nó ‘Umgangsprache’ na ndaoine. Scríobhtar sa leabhar ‘Verschmuggel’ ‘is fíor-éacht an chaoi a n-éiríonn leis teannas rúnda a chruthú ina chuid dánta, sé sin i mbeagán focal ach le friotal beacht a chuireann truamhéala gnátheachtraí laethúla in iúl.’ Is léir ó aistriúcháin Bonné agus na bhfilí go léir, idir Ghaeil agus Ghearmánaigh, sa chnuasach seo gur fiú go mór an malartán smaointe agus fuaime atá ar fáil sa leabhar spéisiúil seo. Tá urscéal eisíoch nua darb ainm Der Eiskalte Himmel (an Spéir chomh fuar le hOighear) foilsithe aige i mbliana.

Beckett: Faoi Scáth 'du gaélique'

Tá sé fíordheacair uaireanta do chuid smaointe a scríobh síos go cruinn agus go ceart. Ach is dúshlán as cuimse é scríobh i dteanga iasachta! B’shin dúshlán a ghlac Samuel Beckett leis nuair a tháinig claochlú air i 1948 agus é ag spaisteoireacht cois fharraige i nDún Laoighaire. Uaidh sin amach, scríobhfadh sé sa Fhraincis. Dá mba rud é go raibh a chaighdeán níos lú ná milisbhriathracht an chainteora dúchais ag an am, bhí a fheasacht, cruinneas agus líofacht sa teanga gan amhras. Ba é an ‘níos lú’ ó thaobh focal agus friotail de an rud a theastaigh uaidh. Ag míniú a chinnte cumadh as Fraincis, dúirt sé ‘parce que c’est plus facile d’ecrire sans style’ - tá sé níos fusa scríobh gan stíl. Stíl shimplí, chruinn gan a bheith iomarcach a bhí á lorg aige. Lena ghraiméar docht, díreach, d’éirigh le Beckett stíl nua avant-garde a chruthú. Le roinnt teangacha ar a thoil aige cheana féin, agus é an-léannta i litríochtaí éagsúla na hEorpa, bhí Beckett sách ilchultúrtha. Ach mar scríbhneoir Éireannach i ndiaidh Joyce agus Synge, bhí brú air a bheith níos réabhlóidí fós ó thaobh friotail agus stíle de. Bhí Beckett den tuairim chéanna le Mangan, Joyce, Synge, Moore agus Douglas Hyde, go raibh Béarla mar theanga thrádáil an domhain tnáite agus folamh. Agus dá dheasca sin, míchuí don litríocht nuálach. Bhí féidearthachtaí eile ag Synge, Moore agus Hyde, áfach, litríocht nua a dhearadh le hathbheochan na Gaeilge. Mar is ghnáth le saoithe Éireannacha, bhí na scríbhneoirí úd ina dteangeolaithe den scoth chomh maith. An difríocht a bhí idir iadsan agus Beckett, áfach, ná gur theastaigh ó Beckett machnamh a dhéanamh ar sháinn ointeolaíoch an duine mar choimhthíoch, deoraí an domhain chrua sa chaoi theibí gan trácht a dhéanamh ar thír nó áit ar leith. Is iad an fhulaingt agus an t-éadóchas na tréithe is suaitheanta i saothair Beckett. Cé go bhfuil sé fíorghreannmhar chomh maith gan amhras, is gáire an éadóchais é i dtólamh.

Go deimhin, feictear tionchar a lán scríbhneoirí Francacha ar a chuid saothar. Go háirithe Louis Ferdinand Celine agus Proust. Chuaigh an leabhar cáiliúil de Celine ‘Voyage au bout de la nuit’ go mór i bhfeidhm ar Beckett, agus d’fhéadfaí a áiteamh go raibh a shaothair féin mar thuras de chineál go deireadh na hoíche. Bhí sé an-tugtha leis an bhfealsamh Gearmánach Schopenhauer freisin agus bhí ardmheas aige ar a chara ó Romáine Cioran, deoraí eisíoch eile a scríobh i dteanga iasachta.

Ach cé go bhfuil sé ceart Beckett a léamh mar scríbhneoir Francach, tá a scríbhneoireacht lán de thagairtí Éireannacha chomh maith. Cuimhnítear dúinn na frithlaochra Molloy agus Malone ar na fánaí a bhíodh ag stácáil bóithre na hÉireann anallód. Sa chaoi sin meabhraítear Ó Conaire dúinn. Ag scríobh sa Fhraincis, bhí sé níos fusa teacht ar na rudaí bunúsacha faoin saol agus faoin mbás ag baint úsáide as buanchruthuithe dúchais chun éifeacht choimhthíoch fhileata a bhaint amach. Dá bhrí sin, bhí sé in ann éalú on ‘Éireannachas’ mar a thuigtear de ghnáth. Ach nuair a fhéachann tú ar na nathanna fileata a chruthaíonn sé sa Fhraincis agus an chaoi a n-aistríonn sé go Béarla nó ‘Hiberno- English’ iad is léir go bhfuil sé ar duine de na filí is éirimiúla dá mhair riamh. Féach ar an gcaoi a n-aistríonn sé an nath seo a leanas go Béarla- Ibeirneach – ‘il y a la de quoi se regalar pendant un moment’ – ‘there’s a thought to be going on with’. Nach ndealraíonn sé go mbeadh fréamh ‘du Gaelique’ taobh thiar de sin?

Lena ghnáthsheilbh theangeolaíoch agus a mhacnamh fealsúnach faoin mbás, tá cosúlachtaí suntasacha idir Beckett agus Ó Cadhain freisin. Sa leabhar ‘Idir an dhá chultúr’ scríobh Declan Kiberd ‘thuig Beckett mar a thuig an Cadhnach agus an Seoigheach go raibh cathú éigin sa Bhéarla don Éireannach ar mhian leis a chuid a rá ar a bhealach neamhleathscéalach féin. B’shin é an chúis gur athraigh sé go Fraincis agus gur cloígh sé leis an Eorpachas.’(p.252).

Cé nach raibh ach cúpla focal Gaeilge ag Beckett, is léir go ngnáthaíonn sí a chuid saothar ina aistriúcháin álainn ón bhFraincis. Cosúil le Joyce agus Synge, bhí cluas iontach aige don nath áirithe sa Bhéarla-Ibeirneach. Léimeann focail Ibeirneacha amach chugat go tobann agus gaireann siad ort mar thaibhse chaillte. D’aithin sé an sprocht agus an doilíos a bhí sna nathanna de bhunús Gaelach, agus sceitseál sé tírdhréach gruama, stéigiúil astu. C’est Gaélique pour moi: Do Beckett tá an ‘Gaélique’ mar chomhartha de gach rud dophollta, doscrúdaithe. Teanga stoite den tír mar chorp marfach gan anam. Ach thar rud ar bith eile, is é ceol binn dólásach na Gaeilge i bhfuath taibhseach an Bhéarla- Ibeirnigh a bhraitheann tú anonn is anall san éadóchas gáireach, faoi scáth na línte agus i dteannas na tosta. Tears and laughter, they are so much Gaelic to me - Watt.

An taobh thiar theas le Gearóid Ó Colmáin. An Bholaiv: Caithréim na ndaoine.

Nuair a scrios na Conquistadores impireacht na nIncigh i 1538, cuireadh formhór na mbundúchasach faoi dhaorsmacht na nÁitritheoirí nua Eorpacha. In ainneoin roinnt iarrachtaí chun a gcuid saoirse a bhaint amach, go háirithe i 1781, theip ar na bundúchasaigh cothrom na féine a bhaint amacht ina dtír féin go dtí le déanaí. Cé gur n-éirigh leo ‘saoirse’ na tíre a fháil faoi cheannaireacht Simon Bolivar ag cur tús le neamhspleáchas na tíre a dtabharfaidís ‘Bolivia’ uirthi, mhair stádas íochtaránach na mbundúchasach go dtí gur roghnaíodh Senor Evo Morales mar Uachtarán na Bolaive ar an 22 Eanáir 2006. B’shin an chéad uair riamh i stair na Bolaive go raibh daonlathas ceart i bhfeidhm, is é sin le rá, rialtas a bhfuil tromlach na n-airí ina mbundúchasaigh.

Go deimhin, ní raibh cearta votála ag na bundúchasaigh go dtí caoga bliain ó shin. Dá bhrí sin, ní raibh i gceist le neamspleáchas na tíre ach neamspleáchas na nÁitritheoirí nua ó Impireacht na Spáinne. Choinneoidís na bundúchasaigh ina n-íochtaránach go fóill. Ní raibh baint acu le dréacht an bhunreachta nó aon ghó riaracháin nó oideachasúil. An scéal céanna a bhí i gceist maidir le teangacha dúchasacha, a bhí an-shaibhir agus éagsúil roimh theacht na Spáinneach, a mbeadh ag dul in éag ó shin i leith.

D’éirigh na bundúchasaigh amach arís i 1870 agus 1871 tar éis dheachtóireacht Santa Cruz agus díomua Chath Yungay, agus bhí ainriail ar fud na tíre go dtí 1880. Nuair a fuair taisceoirí amach go raibh quinín agus nítrít, airgead agus stáin ann, thosaigh dúshaothrú na n-oibrithe. Sa Chogadh Nítríte le Sile i 1879, chaill siad cúige Atacama agus leis sin, teacht ar mhuir. Tar éis Acre, cúige tábhachtach eile, a chailliúint do Bhrasaíl i 1904, thosaigh na Stáit Aontaithe lena n-infheistíocht.

Ach, bhí difríocht eacnamíoch an-mhór idir na ceantair mhianadóireachta agus na ceantair feirmeoireachta, agus d’éirigh cursaí níos measa le géarchéim eacnamaíoch an domhain i 1929. I gCogadh Chaco le Paraguay i 1932-33 chaill siad cúige Chaco agus leis sin, teacht ar na haibhneacha tábhachtacha a bhí ina sruth chuig an Mórmhuir Atlantach. Tháinig deachtóireacht eile i gcumhacht tar éis an chogaidh agus thosaigh siad ar náisiúnú an chomhlachta Mheiriceánaigh ‘Standard Oil’ agus rinne siad cumannaithe de na hoibrithe. Faoi ghluaiseacht nua darbh ainm Movimiento Nationalista Revolutionario tháinig Victor Paz Estensoro i gcumhacht i 1952. Chuir sé tús le próiseas chun an talamh a thabhairt ar ais do na bundúchasaigh, ach níorbh fhada go raibh coup míleata le tacaíocht Mheiriceánach.

Le tacaíocht ó Fidel Castro, thosaigh Che Guevara cogadh ‘guerrilla’ in aghaidh an rialtais mhíleata agus dhúnmharaigh an CIA é i 1967. Ina dhiaidh sin, bhí roinnt coups míleata agus bhí an geilleagar ag dul in olcas gan stad gan staonadh. Cé gur roghnaíodh Estensorro arís i 1985, ní raibh sé in ann dul i ngleic leis na fadhbanna eacnamíochta.

O shin i leith, le polasaithe nua liobrálacha tacaithe ó na Stáit Áontaithe, Bainc an Domhain agus infheistíocht ó thar lear, tá formhór mhaoin na tíre i seilbh na gcomhlachtaí idirnáisiúnta. Is iad náisiúnú an gháis, athnáisiúnú an chomlachta eitleáin Lloyd Aereo Bolivano, agus cealú na bhfiach leis an mBanc Forbartha Idir-Mheiriceánach mar aon le hinfheistíocht chuimsitheach a dhéanamh i mbonneagar na tíre na dúshláin is mó roimh Morales faoi láthair. Ní bheidh sé furasta ach tá dúil agus féinmhuinín le sonrú i dtromlach an phobail anois don chéad uair riamh le rialtas atá dáiríre faoi chothrom na féine, cobhsaíocht pholaitiúil agus cearta daonna a sholáthar dá mhuintir. Bímis ag coinneáil súil ghéar orthu! Viva los campesinos y viva la revolución!

carbh as dúinn, cé muid, cá bhfuil muid ag dul?

Níl aon amhras ach go bhfanfaidh an bhliain seo caite in ár gcuimhne mar bhliain inar bádh tionscnaimh Eorpacha i dtonnta an easaontais, na calaoise agus na gcíréibeacha. Tar éis chinneadh na bhFrancach ‘non’ a rá le Bunreacht na hEorpa bhí míshuaimhneas agus díospóireacht shearbh le cloisteáil faoi bhrí an choincheapa ‘Eorpach’, fiu amháin brí an choincheapa ‘Francach’. Níorbh fhada ina dhiaidh sin gur phléasc an foréigean amach sna bhrúchbhailte i bPáras ina raibh míshásacht na ndaoine óga, dífhostaithe de bhunús tíortha éagsúla na nIarchoilíneachta le feiscint. Go deimhin, tugann an eiseamláir sin deis do dhaoine atá amhrasach faoi choincheap an ilchultúrachais imní a nochtadh faoin luach a bhaineann leis - go háirithe i ndomhan atá ag éirí níos ilchultúrtha i gcónaí. Ach an bhfuil sé gléineach cad atá i gceist nuair a dhéanaimid tagairt don choincheap úd ‘cultúr’? Tá iliomad rudaí i gceist anseo - ceol, ealaín, teanga, bia, stair agus creidimh san áireamh.

Is cinnte go bhfuil fréamhacha na bhfadhbanna sa Fhrainc le haimsiú ina stair choilíneach sa naoú haois déag nuair a chuir sí formhór na hAfraice faoi dhaorsmacht. Agus caithfimid uídh a thabhairt freisin ar an gcaoi nach bhfuil na hainghníomhartha a rinne saighdúirí na Fraince san Algéir i rith na seascaidí pléite go cuimsitheach acu go fóill. Ach chun tuiscint a fháil ar cad atá i gceist nuair a smaoinimid ar mheascán de chultúir agus de dhearcaidh, go háirithe sa Fhrainc, is fiú machnamh ar na ceisteanna bunúsacha a chuir isteach ar na healaíontóirí cáiliúla san fhichiú haois déag. Is ansin a fheicfimid an tábhacht a bhaineann le breathnú ar thraidisiúin eile chun ár nglacadh a cheistiú.

Ag smaoineamh ar thionchair choimhthíocha ar mheon agus ar shamhlaíocht na bhFrancach ag tús an fichiú haois déag, bheadh sé tráthúil an pictiúr cáiliúil ó Paul Gaugain, dar teideal ‘D’ou venons nous? Qui sommes nous? Ou allons nous?’, a lua. Cárbh as dúinn? Cé muid? Cá bhfuilimid ag dul?’ B’shin na ceisteanna in aigne na n-ealaíontóirí, na scríbhneoirí agus na bhfealsúna ag an am. Agus is iad na ceisteanna is tráthúla don Eoraip faoi láthair. Mhúscail an teagmháil le cultúir eile a bhí fíordhifriúil an míshuimhneas iontu maidir le bunús agus móiréis a gcultúr féin. Is soiléir go raibh ideálachas an chultúir sa Tahiti i gceist ag Gaugain agus an áilleacht neamhurchóideach, shimplí a shonraigh sé ann i gcomparáid leis an dólás morálta agus gráin thionsclaíoch sa Fhrainc de fin de siécle. Ach mhair na ceisteanna ealaíonta faoi dhearcadh, agus conas a éireoidh leo fís nua a chruthú trí ghrúpaí mar Les Fauves, ina measc Vlaminck agus Matisse. Chruthaigh siad saothair lán de dhathanna lonracha sa stíl nua, fhiáin, broidearnach. Bhí meon cruthaitheach an domhain ag athrú. As seo amach, bheadh cruthanna, línte agus dathanna níos tábhachtaí ná figiúirí a dhearadh nó scéalta a insint. Fuair an fealsamh Merleau-Ponty speagradh as an ealaín nua nuair a scríobh sé na leabhair Phénoméologie de la Perception (1945) agus L’oeil et l’esprit (1964).



Ach níorbh iad Les Fauves an t-aon ghluaiseacht a raibh tionchar an dearcaidh choimhthíoch le sonrú uirthi. Bhí gluaiseacht nua réabhlóideach ag teacht a fuair spreagadh ó ealaín na hAfraice agus na hÁise, agus Ciúbachas an tugadh uirthi. Is é an cur chuige a bhí ag na Ciúbaí ná gach taobh den rud ealaíonta a thaispeáint ag an am céanna chun fís shamhalta, fhealsúnach a chur os ár gcomhair, agus athchumadh a dhéanamh ar ár dtuiscint faoi spás trí-thoimhseach. Ba iad Georges Braque agus Pablo Picasso na hainmeacha ba cháiliúila a bhain leis an ngluaiseacht ealaíonta seo. Go deimhin, bhris Picasso rialacha thraidisiún dhomhain ealaíonta na hEorpa nuair a chuaigh sé sa tóir ar phíosaí ealaíne ón Afraic. Thug sé cuairt ar an Musée d’Ethnographie de Paris sula ndearna sé a phíosa cáiliúil: Les demoiselles d’avignon agus tá tionchar mhasc Ibo de Nigeria le feiceáil sna figiúirí tarraingthe, snoite a thugann dushlán dúinn athsmaoineamh a dhéanamh ar ár dtuiscint ar áilleacht ealaíonta agus ghnéasach. Dar leis an staraí Patricia Leighton, d’eascair ‘les demoiselles’ óna ‘Scandals and fiery debates over French colonial policy in Africa that took place in 1905-6 and the resulting outcry of anticolonial opposition from anarchists and socialists.’
Níl sé soiléir, áfach, cen rún a bhí in aigne Picasso féin. Tá gach cosúlacht ann go raibh sé ar intinn aige tionchar mhasc Ibo a choinneáil faoi cheilt chun iontas níos treise a chur orainn agus ár míshuimhneas a mhúscailt os comhair na físe nua coimhthíche. Dar le John Berger ‘les demoiselles’ ‘Was meant to shock. It was a raging, frontal attack, not against sexual ‘immorality’, but against life as Picasso found it- the waste, the disease, the ugliness, and the ruthlessness of it…the dislocations in this picture are the result of aggression, not aesthetics.’
In ainneoin an easaontais faoi chiall an phictiúir, tá rud amháin soiléir: shonraigh Picasso rud éigin úrnua níos doimhne i stíl ealaíonta na hAfraice, agus d’eascair fís nua réabhlóideach aisti.



Ní raibh Picasso ina aonar ina dhíograis do chultúr coimhthíoch, áfach. Bhí roinnt ealaíontóirí eile ag cruthú pictiúr agus dealbhóireachta a raibh tionchar na hAfraice agus na hÁise le sonrú orthu. Tá maisc ón nGabon, ó La Côte d’Ivoire agus ón gCongó an-leitheadach in ealaín Brancusi, Modigliani agus Gaudier Bzeska chomh maith. Tá an ‘petite francaise’ ó Brancusi (1914-18) ina dhea-shampla da leithéid. Tá staidiúir éadain, dolúbtha an ‘Petite Francaise’ an-chosúil leis an bhfigiúr Kulango ó La Côte d’Ivoire lena chruth dúnta agus an teibíocht fhollasach; chonacthas an cineál sin teibíochta in ealaín na hAfraice. Ní dhearna ealaíontóirí na hAfraice aon iarracht rudaí a léiriú sa chaoi réadúil. Bhí an teagmháil rúndiamhair le domhain eile i bhfad níos tábhachtaí.

Chuir mé tús leis an alt seo ag díriú ar chúrsaí reatha i gcomhthéacs fhadhbanna an ilchultúrachais san Eoraip faoi láthair. Bhí mé ag iarraidh an saibhriú a eascraíonn as teagmháil le meon eile a léiriú, sa dóigh ina musclaíonn sé ceisteanna ionainn faoinár bhféiniúlacht nó ár gcultúr féin agus, níos tábhachtaí fós, céard a bhíonn i gceist nuair a dhéanaimid tagairt dár gcultúr féin má thugaimid faoin ár n-uídh go bhfuil cultúir na hEorpa fite fuite le foinsí ó gach cearn den domhan. Sa lá atá inniu ann, tá fís nua de dhíth orainn arís. B’fhéidir go bhfaighimid san ealaín í. Ag deireadh thiar thall, fágtar na ceisteanna sioraí, dosheachanta againn: Cárbh as dúinn? Cé muid? Cá bhfuilimid ag dul?

Boozoo! An labhrann tú Ojibwe?

Cé go ndearna na háitritheoirí nua gach iarracht díothú iomlán a dhéanamh ar chultúr agus ar theangacha na mbundúchasach i dtuaisceart Mheiriceá thar na céadta bliain, maireann roinnt teangacha bundúchasacha go fóill. Faraor, tar éis dhaorsmacht tréan na nEorpach, ní fheictear morán bundúchasach ar fud na tíre faoi láthair, agus is fíormhinic a chloiseann tú a dteangacha áille, coimhthíocha. Ach, níl sé sin le rá go bhfuil siad marbh go huile agus go hiomlán. Le roinnt blianta anuas, tá athbheochan cultúrtha agus teangeolaíoch ag tarlú a thugann dóchas don chéad ghlúin eile de chine bundúchasach a dteanga stairiúil, rúndiamhair á coinneáil beo. Cúpla lá tar éis do Metro Éireann a chéad rannán Gaeilge a fhoilsiú, fuair mé ríomhphost ó chainteoir Ojibwe d’ollscoil Minnesota, atá ag obair i mbunscoil anseo in Éirinn. Bhí sí ag iarriadh teagmháil a dhéanamh le cainteoirí Gaeilge sa tír seo chun eolas a fháil fúinn agus ár gcuid iarrachtaí ár dteanga agus oidhreacht a chothú agus a neartú. Chas mé léi i gCaifé i mBaile Átha Cliath ar na mallaibh chun malartán smaointe a dhéanamh le chéile.

Caithfidh mé a admháil nach raibh mórán eolais agam faoin teanga siúd roimhe sin, cé is moite den dán cáiliúil de Longfellow, darb ainm Hiawatha. Níor chas mé le bundúchasach ó thuaisceart Mheiriceá riamh cheana, seachas fánaí amháin i mBeirlín blianta ó shin, a bhí as a mheabhair ar chóicín! Is comhartha géar i leith na mbundúchasach é an drochchlú atá ar an bhformhór acu mar gheall ar na fadhbanna drúgaí agus alcóil, mar aon leis an míshásacht, an coimhthiú agus an díshealbhú a bhraitheann siad ina dtír féin.

Is í Ojibwe ceann de na teangacha a thugtar ‘Algonquioch’ orthu. Sa lá atá inniu ann, tá beagnach 50,000 cainteoirí fágtha i dtuaisceart na Stát Aontaithe agus i ndeisceart Cheanada. Tugann na caointeoirí dúchasacha, ‘Anishabe’ uirthi, a chiallaíonn ‘bundúchasach’. Tá cúpla treibh eile freisin, na Saulteaux agus na Mississauga, is fo-threibheanna Ojibwe iad. An t-aon rud a thug mé faoi deara faoi Michelle ná a hainm Francach, “bhí comhthuiscint áirithe, caidreamh speisialta de chineál idir roinnt treibheanna bundúchasacha agus na Francaigh mar gur thaobhaigh siad leo i gcoinne na Sasanach. Bhí na Francaigh níos báúla do na bundúchasaigh ná na Sasanaigh. Is dócha gur mhothaigh siad mar mhionlach ar nós muidne, de bharr tromlach na Sasanach mar a bhí san ochtó haois déag. Sin an fáth go bhfuil ainmneacha Francacha an-choitianta i measc na mbundúchasach” a dúirt sí liom.

D’iarr mé uirthi faoi dhearcadh rialtas na Stát Aontaithe faoi láthair maidir le todhchaí Ojibwe, an gcuireann siad deontais ar fáil chun an teanga a spreagadh nó a shábháil fiú.
“Ní fhaigheann muid aon chabhair ón rialtas. Gach rud atá déanta againn ar son athbheochan Ojibwe, rinneamar inár n-aonar é. Ní chuireann rialtas na Stát Aontaithe aon spéis i gcúrsaí teangacha. Tá trí ‘thumscoil’ (immersion schools) againn faoi láthair i Minnesota, Wisconsin, agus North Dakota, ach ní bhfuaireamar aon tacaíocht nó misneach ón rialtas. Leis an bhfírinne a rá, muidne an chéad ghlúin a bheith oide ag an tríú leibhéal agus táimid bréan den bholscaireacht chéanna a fhaigheann muid ar scoil faoi thírghrá agus mar sin de. Is dócha go bhféadfaí a rá go dteastaíonn uainn an fhírinne a fháil amach faoinár stair fhéin, ár gcultúr, ár bhfealsúnacht. Táimid sa tóir ar an bhfírinne faoin tír a dtugtar Meiriceá uirthi, agus táimid ag iarraidh teagmháil a dhéanamh lenár bhfréamhacha. Tá níos mó i gceist i Meiriceá ná dearcadh nualiobrálach agus cogadh domhanda”.

Rud a léiríonn cé chomh tábhachtach is atá teanga agus an caidreamh doscartha idir smaointe agus focail ná graiméar Ojibwe.Tá idirdhealú idir focail bheo agus focail neamhbheo i structúr na gramadaí fhéin. Tá ainmneacha beo agus ainmneacha neamhbheo chomh maith le briathra beo agus neamhbheo. Mar sin, tá sé fíordhifriúil ó struchtúir na dteangacha Ind-Eorpacha. Tá níos mó leabhar á bhfoilsiú sa teanga faoi láthair ná riamh, agus tá roinnt leabhar ar fáil ar an Idirlíon. Cosúil le hÉirinn, tá an teanga scríofa ar fud fad na tíre i Meiriceá agus ní bhíonn a fhios ag tromlach na ndaoine cad is brí le formhór na logainmneacha. Cur i gcás, Chicago a chiallaíonn ‘tír na n-oinniún fiáin’ nó Mississippi – An Abhainn Mhór, nó Milwaukee - An Talamh Slán. Má theastaíonn uaibh seal a chaitheamh ag machnamh i measc na mbundúchasach agus ag déanamh teagmhála le Gichi-Manidoo (An tAnam Mór), is féidir dul chuig na ‘tumchampaí’ (immersion camps) ar feadh cúpla mí. Cé go bhfuil an-chuid den bhéaloideas agus den mhiotaseolaíocht caillte i rith na mblianta, toisc nár scríobhadh na scéalta síos, tá roinnt leabhar suimiúil ar fáil ar an Idirlíon a thugann léargas dúinn ar shaol agus ar chultúr Ojibwe mar ‘Living our Language: Ojibwe Tales and Oral Histories aistrithe le hAnton Truer, agus a lán leabhar do pháistí freisin mar ‘The Birchbark House’ le Louise Erdich agus ‘ The legend of the Lady Slipper: An Ojibwe Tale’ le Lise Lunge-Larsen, Margi Preus agus Andrea Arroyo.

Go deimhin, ní raibh an áilleacht fhileata i ngan fhios do Longfellow nuair a rinne sé tagairt ina dhán thuasluaite do Ode’imini-giizis - Gealach Sú, a chiallaíonn Bealtine. Gúim gach rath d’eagraíochtaí Ojibwe don todhcaí agus tá súil agam go mhairfidh Ojibwe go deo agus ní mar ‘Jiibay’(taibhse), chinniúint tragóideach atá in ndán d’iomarca teangacha sa domhan faoi láthair. Mii o’o minik waa-ikidoyaan noongoom.Sin a bhfuil uaim anois!

Gluais

Bundúchasach- aboriginal
Áitritheoirí – settlers
Díothú- annihilation
Coimhthíoch- exotic
Dóchas- hope
Comhartha gear- poignant sign
Drochchlú- notoriety, infamy
Coimhthiú- alienation
Athbheochan cultúrtha agus teangeolaíoch- cultural and linguistic revival
Rúndiamhair- mysterious
Fréamhacha- roots
Áilleacht fhileata- poetic beauty

the barrier is down

Wilkommen, Bienvenue, Bienvenido, benvenuto, croeso, failte roimh Metro Gael!